Trong bài viết này chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tình tiết huyền thoại nhất văn học Trung Hoa – sự kiện “Đại Náo Thiên Cung” của Tôn Ngộ Không. Có câu: “Thiên cung vạn năm bất động, nhất hầu khởi nghĩa chấn thiên địa”. Phải chăng đây chỉ là câu chuyện về sự nổi loạn? Hay ẩn sâu bên trong là những tầng ý nghĩa mà Ngô Thừa Ân – bậc đại văn hào thời nhà Minh – đã khéo léo gửi gắm qua hình tượng một con khỉ đá dám thách thức cả trời xanh?
Hành trình của Tôn Ngộ Không bắt đầu từ một hòn đá linh thiêng trên Hoa Quả Sơn. Trong hồi thứ nhất, Ngô Thừa Ân viết: “Từ khi khai thiên lập địa, hòn đá này đã hấp thụ tinh hoa nhật nguyệt… Gió thổi qua khe đá, một ngày nọ, đá nứt ra và sinh ra một quả trứng đá. Gió thổi trứng đá hóa thành khỉ đá, có đủ lục căn, ngũ tạng, tứ chi, biết đi biết chạy, biết leo trèo.” Ngay từ thuở sơ sinh, Tôn Ngộ Không đã là hiện thân của sức mạnh tự nhiên, một sinh vật được thai nghén bởi tinh hoa trời đất.
Sau khi trở thành Mỹ Hầu Vương trên Hoa Quả Sơn, khát vọng vượt qua sự hữu hạn của cuộc đời đã thôi thúc Ngộ Không tìm đến Bồ Đề Tổ Sư học đạo. Trong hồi thứ hai, Ngô Thừa Ân mô tả quá trình tu luyện đầy gian khổ: “Đêm ngày tinh tấn, học lấy mọi phép biến hóa, phép chân ngôn bí quyết, sớm tối không lười biếng.” Sau mười năm tu luyện, Tôn Ngộ Không đã thông thạo 72 phép biến hóa, có thể phi hành cách xa 10 vạn 8 nghìn dặm, và làm chủ được phép trường sinh bất tử. Khi được Tổ Sư ban danh hiệu “Tôn Ngộ Không”, vị Mỹ Hầu Vương đã hiểu được ý nghĩa của cái tên này: “Khi nói tên, hãy nghĩ đến ý nghĩa của nó. Tên là Ngộ Không, há chẳng phải là hiểu được tính không của vạn vật sao?”
Khát vọng tự do đã dẫn Ngộ Không đến cuộc đại náo đầu tiên. Trong hồi thứ ba, Ngô Thừa Ân mô tả việc Ngộ Không xuống Địa Phủ, đối đầu với Diêm Vương: “Diêm Vương cả kinh, vội vàng ra đón: ‘Xin Đại Thánh đừng nổi giận. Chúng tôi mắt thịt tầm thường, không biết Đại Thánh quang lâm, có điều chi đắc tội, xin tha thứ.'” Với quyền năng vừa đạt được, Ngộ Không đã xóa tên mình và tất cả loài khỉ trong Sinh Tử Bộ. Đây không phải là hành động bồng bột, mà là tuyên ngôn về quyền tự quyết định số phận – một khát vọng cơ bản của con người qua mọi thời đại.
Sau khi gây rối ở Địa Phủ, Tôn Ngộ Không đã bị thiên đình để mắt tới. Trong hồi thứ tư, Ngọc Hoàng Đại Đế, theo lời tâu của Long Vương và Diêm Vương, đã quyết định mời Tôn Ngộ Không lên thiên đình để “thâu phục nhân tài”. Ngô Thừa Ân viết: “Thiên đình sai Thái Bạch Kim Tinh xuống Hoa Quả Sơn mời Tôn Đại Thánh, phong làm Bật Mã Ôn, coi sóc ngự mã, để khỏi gây rối.” Đây là một biện pháp chính trị khôn ngoan – dùng chức quan để ràng buộc người có tài nhưng khó kiểm soát.
Bước ngoặt quan trọng đến khi Tôn Ngộ Không nhận ra chức “Bật Mã Ôn” thực chất chỉ là chức quan thấp kém. Trong hồi thứ năm, Ngô Thừa Ân miêu tả cảnh Ngộ Không nổi giận: “Đại Thánh cả giận, nghiến răng trèo trẹo nói: ‘Thật là khinh người quá đáng! Ta vốn là tinh linh thạch sinh, tu luyện thành chính quả, học được phép trường sinh bất tử, sao lại phải đi chăn ngựa? Dẫu có được chức quan, cũng chọn chức tử tế. Sao lại cho ta làm biến ngựa?'”. Đây là tình tiết quan trọng, thể hiện mâu thuẫn căn bản: giữa một bên là hệ thống phân cấp dựa trên truyền thống; bên kia là cá nhân có năng lực phi thường nhưng bị đánh giá thấp.
Cảm thấy bị sỉ nhục, Tôn Ngộ Không đã phá nát chuồng ngựa, trở về Hoa Quả Sơn, và tự xưng “Tề Thiên Đại Thánh”. Ngô Thừa Ân mô tả: “Trên cửa động treo biển lớn, đề bốn chữ vàng: ‘Tề Thiên Đại Thánh'”. Hành động này là tuyên ngôn về việc không công nhận trật tự phân cấp đã tồn tại, là biểu tượng của việc thành lập một trung tâm quyền lực đối trọng, thách thức sự độc quyền quyền lực của thiên đình.
Cuộc chiến đại náo thiên cung bắt đầu khi Ngọc Hoàng cử Lý Thiên Vương dẫn Thiên Binh Thiên Tướng đi bắt Tôn Ngộ Không. Trong hồi thứ sáu, Ngô Thừa Ân miêu tả: “Đại Thánh tiến lên, vung thiết bổng đánh với thiên binh, năm trăm thiên tướng thấy lợi hại, không dám tiến lên.” Với Như Ý Kim Cô Bổng trong tay – một vũ khí có thể to nhỏ tùy ý, nặng 13,500 cân – Ngộ Không đã đánh bại lần lượt Tứ Đại Thiên Vương, Na Tra Tam Thái Tử và hàng loạt thiên tướng khác, thể hiện sức mạnh vượt trội của một cá nhân dám đứng lên chống lại cả hệ thống.
Một trong những tình tiết đáng chú ý là việc Tôn Ngộ Không đột nhập vào Đâu Suất Cung, ăn trộm tiên đan của Thái Thượng Lão Quân. Ngô Thừa Ân viết: “Đại Thánh lẻn vào Đâu Suất Cung, thấy lò đan không người canh giữ, liền vơ hết đan dược nuốt vào bụng.” Ngay sau đó, chứng kiến cảnh Thái Thượng Lão Quân bối rối tìm kiếm tiên đan đã mất, Ngộ Không còn tự đắc nói: “Tiên đan của ngươi đã vào bụng ta rồi!” Hành động này biểu tượng cho việc chiếm đoạt bí mật của quyền lực – linh đan, vật biểu trưng cho sự trường thọ, không còn là đặc quyền của tầng lớp thống trị.
Sự kiêu ngạo và thiếu kiềm chế của Tôn Ngộ Không còn được thể hiện qua việc phá hủy Bàn Đào Hội của Vương Mẫu Nương Nương. Trong hồi thứ năm, Ngô Thừa Ân mô tả: “Đại Thánh vốn tính nghịch ngợm, trông thấy bàn tiệc đã bày nhưng chưa có khách, liền nhảy vào, ngồi chính giữa, ăn hết những đào tiên, uống cạn rượu tiên.” Khi các tiên nữ phát hiện, Ngộ Không không hề tỏ ra hối lỗi mà còn múa gậy đuổi đánh họ. Đây không còn là hành động dũng cảm chống lại bất công, mà đã trở thành sự phá hoại vô nghĩa, thể hiện bản ngã đã trở nên quá lớn và mất kiểm soát.
Cuộc đại náo thiên cung lên đến đỉnh điểm khi Ngọc Hoàng phải cầu cứu Như Lai Phật Tổ từ Tây Phương. Trong hồi thứ bảy, sau khi Tôn Ngộ Không đánh bại Nhị Lang Thần và Thiên Binh Thiên Tướng, Như Lai đã xuất hiện và thách thức Ngộ Không: “Nếu ngươi có thể nhảy ra khỏi lòng bàn tay ta, ta sẽ để ngươi làm Ngọc Hoàng.” Với sự tự tin thái quá, Ngộ Không đã nhảy đến tận cùng của vũ trụ, đánh dấu bằng năm cột trụ, rồi quay về khoe khoang chiến tích. Nhưng thực chất, Ngộ Không chưa hề ra khỏi lòng bàn tay của Phật Tổ. Ngô Thừa Ân viết: “Phật bảo: ‘Con khỉ nghịch ngợm kia! Ta vẫn ở đây không hề động đậy, sao ngươi bảo đã nhảy đi? Hãy nhìn xem: Năm ngón tay ta chính là Ngũ Hành Sơn, ngươi không hề thoát ra ngoài.'” Sau đó, Như Lai đã dùng Năm Ngón Tay Như Núi giam Tôn Ngộ Không dưới Ngũ Hành Sơn.
Điều đáng chú ý là mặc dù giam cầm Ngộ Không, Phật Tổ vẫn thể hiện lòng từ bi: “Phật bèn rút tay về, biến Ngũ Hành Sơn giam giữ Tôn Ngộ Không, song vẫn cho khí trời thấm vào, cho thức ăn vào miệng.”
Nhìn sâu hơn vào cuộc đại náo thiên cung, chúng ta thấy đây không chỉ là câu chuyện về một con khỉ nổi loạn, mà còn là ẩn dụ cho nhiều mâu thuẫn cơ bản trong xã hội. Đó là mâu thuẫn giữa tài năng cá nhân và hệ thống phân cấp cứng nhắc; giữa khát vọng tự do và nhu cầu trật tự; giữa truyền thống và sự đổi mới. Ngô Thừa Ân, thông qua câu chuyện đại náo thiên cung, đã đặt ra những câu hỏi về quyền lực và chính danh của quyền lực – ai có quyền cai trị, và dựa trên cơ sở nào?
Trong bối cảnh xã hội phong kiến Trung Hoa thời nhà Minh, sự phê phán quyền lực tuyệt đối của giai cấp thống trị được gửi gắm qua hình tượng Thiên Đình với những quan lại tham nhũng, vô trách nhiệm. Thiên Đình trong Tây Du Ký không phải là nơi hoàn hảo của công lý và đạo đức, mà là một hệ thống quan liêu đầy bất công. Điều này thể hiện rõ khi Ngọc Hoàng Đại Đế, người nắm quyền lực tối cao, lại thường xuyên đưa ra những quyết định thiếu sáng suốt như phong cho Tôn Ngộ Không chức Bật Mã Ôn – một chức quan thấp kém không tương xứng với tài năng.
Một bài học lớn từ câu chuyện đại náo thiên cung là về giới hạn của quyền lực cá nhân. Với 72 phép biến hóa và Như Ý Kim Cô Bổng, Tôn Ngộ Không có thể đánh bại hầu hết các vị thần trên Thiên Đình. Nhưng sức mạnh ấy, khi không được điều phục bởi trí tuệ và từ bi, đã dẫn đến hủy diệt và cuối cùng là thất bại. Trong hồi thứ bảy, Ngô Thừa Ân viết: “Đại Thánh tuy có phép thần thông quảng đại, nhưng tâm chưa được khai sáng, nên cuối cùng vẫn phải chịu khổ nạn.” Đây là lời nhắc nhở rằng sức mạnh đích thực không chỉ đến từ khả năng vật lý hay phép màu, mà còn từ sự trưởng thành về tâm hồn và trí tuệ. Sức mạnh nếu không đi chung với trí tuệ và từ bi thì sẽ dễ biến một người trở thành tội đồ.
Thật đáng kinh ngạc khi Ngô Thừa Ân, một nhà văn sống dưới chế độ quân chủ chuyên chế thời nhà Minh, đã dám xây dựng một nhân vật dám thách thức chính quyền tối cao. Trong hồi thứ sáu, khi đối mặt với Tứ Đại Thiên Vương, Tôn Ngộ Không đã tuyên bố: “Ta là Tề Thiên Đại Thánh, nếu trên trời không có chỗ cho ta, thì ta sẽ tự lập thiên đình của riêng mình!” Đây là tuyên ngôn mạnh mẽ về quyền tự quyết, về việc không chấp nhận những bất công và đàn áp từ hệ thống quyền lực.
Điều đáng chú ý là sau 500 năm bị giam dưới Ngũ Hành Sơn, khi được Đường Tăng giải thoát trong hồi thứ mười bốn, Tôn Ngộ Không không còn là sinh vật kiêu ngạo, bất tuân như trước. Trong lời thề với Quan Âm Bồ Tát, Ngộ Không đã nói: “Đệ tử nguyện hộ tống Đường Tăng sang Tây Thiên thỉnh kinh, quyết không dám sinh lòng khác.” Sự biến đổi này không phải là sự khuất phục trước quyền lực, mà là quá trình chuyển hóa nội tâm – từ chỗ chống đối vì bản ngã đến chỗ phụng sự vì lý tưởng cao cả hơn.
Bài học thứ hai từ câu chuyện này là về sự cần thiết của cân bằng giữa tự do cá nhân và trật tự xã hội. Tôn Ngộ Không, với khát vọng tự do vô hạn, đã tạo ra hỗn loạn. Trong hồi thứ sáu, Ngô Thừa Ân mô tả: “Thiên cung đại loạn, chư thần đều kinh hãi.” Nhưng chính sự hỗn loạn ấy cũng buộc hệ thống phải nhìn nhận lại chính mình. Đây là mối quan hệ biện chứng không thể tách rời: xã hội cần trật tự để phát triển, nhưng cũng cần những cá nhân dám thách thức, dám đổi mới để không rơi vào tình trạng trì trệ.
Trong phần sau của Tây Du Ký, khi Tôn Ngộ Không đã trở thành đệ tử của Đường Tăng, Ngô Thừa Ân đã cho thấy sự trưởng thành tinh thần của nhân vật này. Từ một kẻ nổi loạn vì bản ngã, Ngộ Không đã trở thành một người đấu tranh vì chính nghĩa, bảo vệ Đường Tăng và nhiệm vụ thỉnh kinh. Trong hồi thứ hai mươi bảy, khi đối mặt với yêu quái, Ngộ Không nói: “Ta nay là đệ tử của Đường Tăng, quyết không để sư phụ ta bị hại.” Đó là hành trình từ tự do không giới hạn đến tự do có ý thức, từ quyền lực để thỏa mãn bản ngã đến quyền lực để bảo vệ và phụng sự.
Khi nhìn lại cuộc đại náo thiên cung từ góc độ hiện đại, chúng ta thấy rằng nhiều vấn đề mà Tôn Ngộ Không phản kháng vẫn còn tồn tại: sự phân biệt dựa trên xuất thân hơn là tài năng thực sự, hệ thống quyền lực thiếu minh bạch và công bằng, và sự đánh giá thấp những người có khả năng đổi mới. Cuộc chiến của Tôn Ngộ Không, theo một cách nào đó, vẫn đang là cuộc chiến của xã hội loài người chúng ta.
Bài học quan trọng nhất từ cuộc đại náo thiên cung không phải là cách thức để phá vỡ một hệ thống, mà là làm thế nào để chuyển hóa bản thân và hệ thống đó từ bên trong. Thất bại của Tôn Ngộ Không trong việc lật đổ thiên đình, nhưng thành công của Ngộ Không trong việc sau này trở thành Đấu Chiến Thắng Phật sau khi hoàn thành chuyến đi thỉnh kinh (hồi thứ một trăm), cho thấy rằng con đường đích thực đến tự do và công lý không phải là sự phá hủy, mà là sự chuyển hóa.
Trong thời đại mà ranh giới giữa đúng và sai, giữa tự do và hỗn loạn ngày càng mờ nhạt, câu chuyện về Tôn Ngộ Không và cuộc đại náo thiên cung vẫn là ngọn đèn soi đường cho chúng ta. Nó nhắc nhở chúng ta rằng trong mỗi người đều có một Tôn Ngộ Không – dám thách thức, dám vươn lên, nhưng cũng cần biết khi nào nên dừng lại, khi nào nên chuyển hóa.
Cuộc đại náo thiên cung của Tôn Ngộ Không không chỉ là một tình tiết văn học hấp dẫn, mà còn là bức tranh sâu sắc về hành trình trưởng thành của con người: từ việc đấu tranh vì bản ngã đến việc đấu tranh vì lý tưởng cao cả hơn; từ tự do vô điều kiện đến tự do có trách nhiệm; từ phá hoại vì sự nổi loạn đến xây dựng với mục đích phụng sự.
Và có lẽ, đó chính là bí mật thực sự đằng sau cuộc đại náo thiên cung – không phải là câu chuyện về một con khỉ đá, mà là câu chuyện về hành trình của mỗi con người chúng ta, từ kiêu ngạo đến khiêm nhường, từ phản kháng đến hiểu biết, từ hỗn loạn đến trật tự có ý thức. Như Ngô Thừa Ân đã thể hiện qua toàn bộ tác phẩm Tây Du Ký: con đường đến giác ngộ không phải là con đường tránh né khó khăn và thử thách, mà là con đường vượt qua chúng, học hỏi từ chúng, và cuối cùng, chuyển hóa chúng thành những bậc thang đưa ta đến sự hoàn thiện.
